Tajna Organizacja Wojskowa "Gryf Pomorski" (TOW "Gryf Pomorski") – polska wojskowo-cywilna organizacja konspiracyjna o charakterze katolickim, działająca na Pomorzu i w części Prus Wschodnich w okresie od poł. 1941 r. do końca marca 1945 r.



TOW "Gryf Pomorski" została utworzona 7 lipca 1941 r. podczas tajnego spotkania w Czarnej Dąbrowie koło Bytowa w zabudowaniach lokalnego rolnika Bolesława Żmudy Trzebiatowskiego. Uczestniczyli w nim przedstawiciele 3 organizacji podziemnych: Tajnej Organizacji Wojskowej "Gryf Kaszubski" por. rez. Józefa Dambka ps. "Adam", "Kil", "Lech", Wojskowej Organizacji Niepodległościowej ppłk. rez. księdza Józefa Wryczy ps. "Rawycz", "Delta" oraz grupy braci Józefa Kulasa i Leona Kulasa ps. "Zawisza". Zgodnie z deklaracją ideową TOW "Gryf Pomorski" miała mieć charakter katolicki, ponadpartyjny, wojskowy. Jej celem była pomoc polskiej ludności Pomorza i przygotowanie wystąpienia zbrojnego w połączeniu z desantem polskich wojsk z Zachodu przewidzianego na okres załamania się Rzeszy Niemieckiej. Deklarowano podporządkowanie się Polskiemu Rządowi na Uchodźstwie i Najwyższemu Wodzowi z zachowaniem jednak niezależności.

TOW "Gryf Pomorski" utrzymywała w terenie ok. 35 grup leśnych i oddziałów partyzanckich (ogółem liczących ok. 450-500 ludzi). Ich schronieniem i baza wypadowymi były setki bunkrów i schronów leśnych rozsianych po lasach i wielu wsiach. Oprócz tego prowadzono w nich także szkolenie wojskowe, przechowywano zdobytą broń i inne wyposażenie wojskowe. Według źródeł gryfowcy przeprowadzili ponad 100 akcji zbrojnych, m.in. zaatakowali 7 czerwca 1943 r. niemieckie lotnisko w Rumi, a 21 listopada tego roku szkoleniowe lotnisko wojskowe w Strzebielinie, uszkadzając samoloty i zdobywając broń.

Bardzo duży wpływ na początkowy rozwój organizacyjny TOW "Gryf Pomorski" miało objęcie funkcji I prezesa Rady Naczelnej przez ppłk. rez. księdza J. Wryczę. Jego wielki autorytet sprawił, że do TOW "Gryf Pomorski" przyłączyło się w krótkim czasie kilkanaście pomorskich organizacji i grup konspiracyjnych. Jej liczebność osiągnęła maksymalny stan liczbowy ok. 18-20 tys. ludzi.

Bieżąca działalność koncentrowała się na akcjach charytatywnych, m.in. pomocy materialnej dla rodzin zatrzymanych i uwięzionych, walce o zachowanie życia religijnego i języka ojczystego, legalizacji (podrabianiu dokumentów), likwidacji zdrajców i zbrodniarzy, samoobronie, pracy informacyjno-propagandowej. Prowadzono też działalność wywiadowczą i kontrwywiadowczą w celu rozpoznania sił niemieckich na Pomorzu, infrastruktury i dyslokacji jednostek w portach i stoczniach, zakładów zbrojeniowych. Współdziałano z ZWZ-AK i innymi organizacjami pomorskimi, a także strukturami Polskiego Państwa Podziemnego, m.in. uprzedzano o akcjach przeciwpartyzanckich i wysiedleńczych, przekazywano informacje o zbrodniarzach hitlerowskich, zabezpieczano różne akcje zbrojne i sabotażowo-dywersyjne. TOW "Gryf Pomorski" mocno współpracowała z sieciami wywiadowczymi AK krypt. "Lombard" i "Bałtyk". Latem 1944 r. przedstawiciele AK uzyskali też zapewnienie od księdza J. Wryczy, że w momencie wystąpienia przeciw Niemcom wystąpi do mieszkańców Pomorza z apelem "Do broni!" Ważnym rodzajem działalności, pomimo niekorzystnych warunków terenowych oraz silnego nasycenia obszaru Pomorza jednostkami niemieckimi i ludnością niemiecką, była też walka partyzancka.

Od poł. 1942 r. trwały rozmowy między przedstawicielami TOW "Gryf Pomorski" i AK w celu podporządkowania się gryfowców AK. Jednakże w kierownictwie organizacji istniały silne rozbieżności w tej kwestii. Szef pionu wojskowego ppor. rez. Józef Gierszewski "Ryś" był zwolennikiem przyłączenia się do AK, natomiast II prezes Rady Naczelnej i faktyczny przywódca organizacji por. rez. Józef Dambek "Lech" opowiadał się za zachowaniem niezależności, ze względu na specyfikę pomorską działalności konspiracyjnej. Dambek nakazał likwidację Gierszewskiego za niesubordynację i prowadzenie własnej polityki organizacyjnej, wbrew swojemu dowódcy. Gierszewski został zlikwidowany 24 czerwca 1943 r. Por. J. Dambek w kwietniu 1943 r. podpisał porozumienie ze Zjednoczonymi Organizacjami Ruchu Miecz i Pług, ze względu na bliskość ideową (ruch o proweniencji narodowej i chrześcijańskiej). Niestety, okazało się, że Miecz i Pług był już w tym czasie dokładnie zinfiltrowany przez Gestapo, co spowodowało liczne aresztowania gryfowców i zapewne przyczyniło się do śmierci samego dowódcy J. Dambka 4 marca 1944 r. - z rąk gestapowca Jana Kaszubowskiego vel Hansa Kassnera.

Pierwsze duże aresztowania członków TOW "Gryf Pomorski" miały miejsce w maju 1943 r., kiedy to aresztowano wielu jej działaczy, a zwłaszcza komendantów gmin, miast i powiatów. Część aresztowanych osadzono w obozie koncentracyjnym Stutthof jako więźniów policyjnych, innych natomiast zatrzymano w więzieniu Gestapo w Gdańsku, skąd następnie sukcesywnie przekazywano do obozu. Od września 1943 r., po zdobyciu przez Gestapo statutu organizacji i spisu części jej członków, aresztowania stały się systematyczne i masowe. Do końca tego roku przekazano do Stutthofu 3 grupy członków "TOW Gryf Pomorski", liczące łącznie kilkaset osób. Po zabójstwie przez agentów Gestapo prezesa Józefa Dambka 4 marca 1944 r., Niemcy zdobyli personalia kolejnych ok. 1300 członków TOW "Gryf Pomorski", a pozostałych 2 tys. ustalili w wyniku dekonspiracji 3 komend terenowych w Chojnicach, Kartuzach i Starogardzie. W maju 1944 r. przechwycili listę centralną porzuconą w plecaku przez Mariana Jankowskiego podczas starcia zbrojnego koło Łubiany. Aresztowali wówczas ok. 300 osób. W rezultacie liczebność organizacji zmalała o ponad połowę, do ok. 6-8 tys. ludzi.

Od połowy 1944 r. na teren Pomorza zaczęły być zrzucane desantowe grupy zwiadowcze złożone z sowieckich i polskich żołnierzy. Ich faktycznym zadaniem była jednak nie tyle walka z Niemcami, co rozpracowywanie struktur "TOW Gryf Pomorski" w celu wykorzystania zdobytych informacji po zajęciu Pomorza przez Armię Czerwoną. Władze sowieckie wiedziały, że na tych terenach działa liczna patriotyczna konspiracja niepodległościowa, która mocno akcentuje pierwiastki katolickie i jest silnie popierana przez miejscową ludność. Sowieci uważali, że "TOW Gryf Pomorski" będzie przeszkodą we wprowadzeniu komunizmu w Polsce i dlatego należy go zlikwidować.

Ostatni okres działalności organizacji określił rozkaz prezesa i komendanta naczelnego Augustyna Westphala z 11 stycznia 1945 r. nakazujący rozbrajanie żołnierzy niemieckich i prowadzenie dywersji na tyłach frontu. W sytuacji poważnych spustoszeń wśród członków organizacji spowodowanych aresztowaniami oraz wobec perspektywy zajęcia Pomorza przez Armię Czerwoną i możliwości prowokacji uznał przejście do drugiej konspiracji za niemożliwe i jego rozkazem z 21 marca 1945 r. TOW "Gryf Pomorski" został zlikwidowany. Jej członkowie mieli ujawnić się i przekazać posiadaną broń nowej władzy. Inna wersja wydarzeń mówi o możliwości sfałszowania tego rozkazu przez NKWD, w celu rozbicia organizacji. Sam A. Westphal zginął z rąk komunistycznej bezpieki.
Walka zbrojna [edytuj]

TOW "Gryf Pomorski" utrzymywała w terenie ok. 35 grup leśnych i oddziałów partyzanckich (ogółem liczących ok. 450-500 ludzi). Ich schronieniem i baza wypadowymi były setki bunkrów i schronów leśnych rozsianych po lasach i wielu wsiach. Oprócz tego prowadzono w nich także szkolenie wojskowe, przechowywano zdobytą broń i inne wyposażenie wojskowe. Według źródeł gryfowcy przeprowadzili ponad 100 akcji zbrojnych, m.in. zaatakowali 7 czerwca 1943 r. niemieckie lotnisko w Rumi, a 21 listopada tego roku szkoleniowe lotnisko wojskowe w Strzebielinie, uszkadzając samoloty i zdobywając broń.